Klasik Dönemde Osmanlı ekonomi

 Klasik Dönemde Nasıldı

Osmanlı iktisadi sistemini değerlendirmek için biraz osmanlı devletinin ne olduğuna da değinmemiz lazım tabi osmanlılar tarihin gördüğü en uzun yaşayan imparatorluklardan biri ondan daha uzun yaşayan devletler var ama osmanlılar geniş coğrafyaya hakim olmaları tek hanedan tarafından yönetilmeleri açısından dünya tarihinde oldukça dikkat çekici bir uygarlık. Tabi osmanlı ekonomisinin kendine has yine bunla birlikte diğer imparatorluklarada benzeyen hususiyetleri var burada kısa süre önce vefat eden mehmet genç’e atıf. Üçlü saç ayağı provizyonizm fiskalizm ve gelenekçilik ilkeleri üzerine inşaa etmişlerdir sistemlerini.Kısa imparatorluk sınırları içinde yaşayan ibadullahın temel ihtiyaçlarını sıkıntıya düşmeden karşılayabilmesini sağlayamasıydı iaşecilik, birde fiskalizm var bu da devletin kuvvetini sarayın padişahın mali açıdan güçlü olmasını sağlamak amacıyla ekonomik hayatta ve ekonominin çeşitli sektörlerinde devlete öncelik tanınması sistemini ifade ediyor. Bu iki ilke arasında hassas bir denge kurulmuş bu denge hem toplumun hemde devletin ihtiyaçlarını karşılamayı hedefliyor tabi osmanlılar bu dengeyi kurduktan sonra sistemin ideal hale geldiğini düşündükten sonra birde gelenekçilik ilkesini ekliyorlar bu sistemin bozulmadan değişmeden devam etmesini sağlamaktı. 

Avrupa’da coğrafi keşifler rönesans ve reform hareketleri nasıl etkiledi?

Tabi ilk ve bu sorunuza cevaben devam edeyim osmanlıların ideal ve insani değerler açısından oldukça başarılı bir sistemi var bu sisteminde ilelebet yaşayacağını düşünüyorlar fakat osmanlı ilelabet yaşayamıyor dış dünyada meydana gelen değişikliklerden ötürü sorun yaşıyorlar. Coğrafi keşifler önce İspanya sonra hollanda ve ingilterenin dünya ticaretine hakim hale gelmesi avrupanın ilerleme kaydetmesi ve akabinde belki en önemlisi 18. yy sonlarında sanayi devriminin meydana gelmesi bu gelişmeler hem iç hemde dış dünya ile ilişkilerini derinden etkiliyor. Daha evvel biliyoruz Osmanlılar akdeniz havzasında çok geniş bir coğrafyaya hakimler avrupalılarla mücadelelerinde çok açık ara başarılı bir şekilde siyasi ve askeri mücadele yürütüyorlar zamanla durum ekonomik gelişmelerden ötürü değişmeye başlıyor coğrafi keşifler avrupaya hem hammadde hemde kıymetli madenler açısından özellikle altın ve gümüş amerika kıtasında çok geniş yatakları var bu ispanyollar tarafından meksika ve perudaki gümüş maden ocaklarından çıkarılıp sisteme dahil ediliyor. Nihayetinde muazzam üretim artışı sağlayan sanayi devrimi sanayi devriminden önce pamuk üretiminde hindistan zirvedeyken ingilizler kısa sürede üretimde hindistanı geçiyor. Tabi osmanlı devleti ve çin hindistan gibi kadim doğu uygarlıkları askeri ve siyasi anlamda da zayıf kalıyor. Osmanlılar bu süreçte ekonomi ve mali olarak büyük sarsıntı yaşıyor ancak son ana kadar siyasi bağımsızlıklarını korumayı başarıyorlar. Bu açıdan tabi osmanlılar önemli bir örnek. 

Tarım devrimi ve askeri devrimi de dahil etmek gerekir değil mi hocam?

Tabi 16 yy dan sonra avrupada bir çok alanda değişiklikler oluyor. Merkezdeki olaylar sanayi devrimi ve coğrafi keşifler ama tabi diğer unsurlarında gözden kaçırılmaması lazım. Buradan osmanlı hazine yapısı ile devam edelim;

Osmanlıları bu kurdukları sistemin içinde sistemin sorunsuz şekilde işlemesini sağlayacak bir takım mekanizmalarda geliştiriyorlar bunlardan biri hazine sistemi devletin dış hazine hazine-i amire devletin birçok masrafının karşılandığı yer savaş dönemlerinde hazine-i amirenin sıkıntılar yaşadığı dönemler olmuş bu dönemlerde iç hazine devreye giriyor bu padişahın hazinesi, iç hazine dış hazineye krediler veriyor. Osmanlılar ile çağdaş olan birçok devlet iflas ediyor. Bunların başında ispanyollar geliyor ispanya kraliyeti amerikadan gelen gümüş ve altına rağmen defalarca iflas etmiş osmanlılarda böyle bir durum görmüyoruz burada da iç borçlanmanın rolü büyük. Tabi osmanlı maliyesinde birde defterdarlıklar var ilk zamanlar baş deftarlık sonrasında sınırlar genişledikçe başka defterdarlıklar ortaya çıkıyor bunda önemli olan bir husus vergi meselesi, klasik dönemde osmanlı vergi sisteminin ahali üzerinde baskı yaratmayan ağır vergiler salmayan bir sistem olduğunu biliyoruz tabi bu vergiler nasıl toplanıyor osmanlılar devlet gelirlerinin bir kısmını timar sistemi sayesinde yerinde topluyorlar ve kullanıyorlar. Timar bünyesinde hem geniş bir eyalet ordusunu finanse eden hazır halde tutan bir mekanizma var hem de devlet böylece vergi toplayıp merkeze transfer etmek sonra tekrar vilayetlere havale etmek gibi zorluklardan kurtuluyor. Birde gelirlerin merkeze transfer edilen bir kısmı var bu da toplam gelirin yarısından biraz fazla ömer lütfi barkan hoca hesaplamış %51 civarı. Bu nasıl transfer ediliyor iltizam ve emanet bilinen sistemlerden en yaygın olanları iltizamda özel şahıslarla anlaşıp vergi tahsilatını onlara devrediyor kendiside mültezimlerden peşin para alıyor. Emanet ise özel şahıslarla değil devlet memurları vasıtasıyla yapmak, birde malikane var bu 1683-1689 yılları arasındaki uzun savaş döneminde ortaya çıkıyor bu dönemde devletin nakit ihtiyacı olduğundan iltizam ile verilen gelir kaynaklarını özel şahıslara müteşebbislere kaydı hayat şartıyla vererek peşinat olarak yüklü bir para alıyorlar. 

Değişen süreç içerisinde para politikaları nasıl şekillendi?

Şöyle tabi ilk defa ne zaman para basıldığı meselesi önemli genel kabul orhan gazi döneminde ilk defa osmangazi bastı mı tartışmalı. İlk sikke akçe 13 yy sonlarında akdeniz havzasında ticaretle uğraşan güçlü şehir devletleri ortaya çıkıyor haçlı seferleri sonrası avrupada canlanma var biliyorsunuz, italyadaki venedik ceneviz floransa gibi şehir devletleri de bu çerçevede ticarette ön plana çıkıyorlar özellikle şarkla levantla islam dünyasıyla yapılan ticaretin aracısı haline geliyorlar bu ticaret çok önemli çünkü birçok mal islam dünyası vasıtasıyla avrupaya ulaşıyor bunu yapan italyan kent devletleri bunların bastığı önemli sikkeler var floransanın florüni venediğinde dukası venedik dukası çok önemli bir sikket saf altından imal edilmiş bugünün doları gibi ticarette çok kullanılmış napolyan savaşlarında venedik ortadan kalkana kadar da ayarından hiçbirşey yitirmiyor osmanlılar ortaya çıktıkları dönemde akdeniz havzasında önemli güçler var baştada venedik var bunlar batı anadolu karadeniz ile de ticaret yapıyorlar tabi osm akçe bastıktan sonra altında basmaları lazım fatih devrinde venedik dukasını taklit ederek sultani adında altın sikke basıyorlar. Gümüş ve altına dayalı olarak temelleri atılmış oluyor. Birde bozuk para olarak bakır paralar var bunun ne zaman basıldığı tartışmalı eldeki kanıtlanmış olan ilk bakır sikke murat hüdavendigar dönemine ait. İlk karşımıza çıkan önemli bir olgu var akçe ile ilgili fatih dönemi gelişmeler. Fatih ilk cülustan başlayarak akçenin içeriğinde gümüş içeriğini azaltıyor saltananat  süresince devam ediyor buna bunun sebebi fatihin sürekli sefer düzenlemesi orduyu sürekli hareket halinde tutması bunun mali külfetinin sonucu. Akçenin gümüş içeriğiyle çok oynamış hatta ilk ayarlamasında bir isyan var yeniçeriler akçenin içindeki gümüşün azalıp bakırın arttığını renginin kızarmasından anlıyor buçuktepe isyanı gerçekleşiyor. şimdi yani fatih dönemi osmanlının akçenin ayarıyla en çok dönemlerinden biri devamında uzun süre varlığını sürdürüyor fakat 16 yy da yine bir tahşiş dönemi olduğunu görüyoruz. Bu tabi akçenin değerini düşürüyor akçenini içinde gümüş miktarı 16 yy sonlarından 17 sonlarına kadar azalıyor. Kuruş ve para reformu devreye girene kadar. 17.yy birçok açıdan problemli bir dönem biliyoruz celali isyanları var. Efendim kısa süre tahtta kalan padişahlar saray entrikaları, devlet idaresine görev ve yetkisi olmadan müdahil olan kişiler akıl sağlığı olmayan padişahlardan ötürü iktikrarsız bir dönem, bir dış faktörde amerikan gümüşü az öncede söyledik 16 yy da ispanyollar amerikaya hızlı bir şekilde yayılıyorlar peru ve meksikada geniş gümüş yatakları buluyorlar civayla bunları işleyip gümüşü atlantik üzerinden avrupaya hemde pasifik üzerinden çine ihraç ediyorlar o dönemde dünya ekonomik sisteminin merkezinde çin var büyük bir üretim merkezi, ve çin gümüş para kullanıyor çinde avrupanın tersine gümüş altından daha değerli o yüzden dünyadaki bütün gümüş çine akıyor. Bu osmanlı para sistemini etkiliyor gümüş çıkarmak osmanlı maden ocaklarında pahalı hale geliyor karlılık yitiriyor darphanelerde evvelinde birçok yerde darphane var, II. selim döneminde 50’nin üzerinde olduğunu biliyoruz bunlar kapanıyor istanbuldaki darphane bile önemli günlerde para basabilir hale geliyor. Bu bir süre devam ediyor hatta bu dönemde şöyle bir gelişme var osmanlı piyasasında ispanyolların real dedikleri bir sikkesi var bu ispanyol reali ile hollandıların aslan tasvirli esedi denilen parası var bunlar osmanlı sisteminde kullanılır hale geliyor resmi işlemlerde bile kullanılmaya başlanıyor. Bu krizi 17 yy sonlarında çözmek için harekete geçiyorlar zolota adlı büyük bir gümüş para basıyorlar birde 127 akçe olduğu kabul edilen hesap parası var esedi adlı. 1919 tarihinde kendi kuruşlarını basıyorlar 25 26 gram ağırlığında kuruş akçenin tahşiş olmuş halini kaldırıyor osmanlı yeni bir istikrar dönemine giriyor para tarihi açısından. Büyük krize yani 1768-74 savaşı ardından başlıyor ona kadar bu böyle devam ediyor. 

30:28